1- دعا در خلوت
“امام هشتم علیه السلام فرمود : دعایِ بنده در سرّ و پنهانی، هر یک برابر هفتاد دعای آشکار او است.”
بنابراین یکی از آداب دعا این است که به طور پنهانی دعا کنیم.
همین طور که قبلاً توضیح دادیم دعا نمودن در خلوت بر اخلاص انسان می افزاید و موجب تقرّب انسان به خداوند متعال می شود. و فکر و ذکر انسان بیشتر معطوفِ خداوند شده، و همین سبب استجابت دعا می گردد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره می فرمایند:
“یک دعا درخلوت باهفتاد دعا در آشکار برابر است.”
2- دعا به برادران دینی
یکی دیگر از آداب دعا این است که انسان برای برادران و خواهران مسلمان و مؤمن خود دعا کند و در احادیث و روایات اسلامی بسیار تأکید شده است، تا جایی که مستحب است در قنوتِ نماز شب (وتر) به چهل مؤمن دعا کنیم وبرای آنها آمرزش بخواهیم.
صفوان بن یحیی گوید : موسی بن جعفر علیهما السلام فرمود :
« هر کس درباره ی برادران و خواهران مؤمن و مسلمان خود دعا کند خداوند به شماره ی هر مؤمنی فرشته ای بگمارد که درباره ی او دعا کند » (بلاغ المبین)
بنابراین دعا در حق برادران و خواهران مسلمان و مؤمن، در حق خود آن فرد مستجاب می شود. معاویه بن عمّار از قول امام صادق علیه السلام چنین گفته است:
دعا کردن مسلمان برای برادر مسلمانش در غیاب او، روزی را به سوی دعا کننده براند، و بلا را از وی دور گرداند، و فرشتگان موکَّل به او گویند: برای خودِ تو دو چندان شد. در حدیثی دیگر از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرموده اند: “دعایی که برادر، پشت، سرِ برادر کند، ردشدنی نیست.” ( نهج الفصاحه )
امام محمد باقر علیه السلام می فرمایند: “أوْشَکُ دَعْوَهٍ وَ اَسْرَعُ اِجابَهٍ دُعاءُ المَرْءِ لاِخیِهِ” “دعایی که بیشتر امید اجابت آن می رود و زودتر به اجابت می رسد، دعا برای برادر دینی است در پشت سر او.” از قول عبداللّه بن میمون قدّاح روایت شده است که امام صادق علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«هرگاه یک تن از شما دعا کند، پس دعای همگانی نماید؛ (به همه دعا کند) زیرا آن به اجابت نزدیک تر خواهد بود.» (ثواب الاعمال)
از قول معصوم علیه السلام نقل شده است که می فرماید: “آنچه برای خود می خواهی برای دیگران نیز بخواه.”
3- رو به قبله نشستن
هنگامی که رو به قبله می نشینیم دعایمان زودتر به استجابت می رسد؛ چون در مقابل کعبه (خانه خدا) هستیم و این موجب قرب الهی می شود. و خواهش های ما به اجابت نزدیک تر می گردد. از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده است که فرمودند:
“خَیْرُ الَمجَالِسِ مَا اسْتُقْبِلَ القِبْلَهَ” “بهترین مجالس، این است که رو به قبله بنشینیم.”
بنابراین هنگامی که رو به قبله می نشینیم بهترین عمل را در مورد دعا انجام داده ایم. رو به مکّه معظّمه نشستن و خدا را صدا زدن و حوایج خویش را خواستن فضیلت دارد علاوه بر نزدیک شدن به قرب الهی و فضایل معنوی آن، خداوند بزرگ ما را به مقصودمان می رساند و هنگامی که او را می خوانیم، جواب ما را می دهد.
4- بالا آوردن دستها
آیه ی شریفه قرآن می فرماید: «وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتیلاً». (سوره ی مزمّل / آیه ی 8) انسان هنگامی که در مقابل حق تعالی قرار می گیرد باید مثل مسکینی که با دست های دراز طعام می طلبد و کمک می خواهد، دست هایش را بلند کرده و از او کمک و یاری طلبد.
از حضرت ابی عبداللّه علیه السلام در مورد آداب دعا و بلند کردن دست ها پرسیدم، امام فرمودند: بر چهار وجه است:
التّعوّذ: رو به قبله می نشینی و دو کف دستهای خود را باز می کنی و به طرف آسمان می گیری.
التّبتّل: بلند کردن دست ها و حرکت دادن دو انگشت سبابه و اشاره کردن با آن می باشد.
الابتهال: بلند کردن دست ها به اندازه ای که بالاتر از سر قرار گیرند.
التّضرّع: گرفتن انگشت سبابه به طرف صورت خود و تکان دادن آن و این عمل دعای پنهانی است. (مکارم الاخلاق، ص 3)
5- اعتراف به گناهان
اعتراف به گناهان نیز از آداب دعا محسوب می شود.
امام صادق علیه السلام فرمود: “مبادا کسی از شما از پروردگارش چیزی از حاجتهای دنیوی و اخروی را بخواهد مگر این که در آغاز، خدای( عز و جل) را ثنا گوید و ستایش کند و بر پیامبر و آل او دعا و درود بفرستد و به گناه خویش اعتراف کند و آن گاه نیاز آورد.”
6- صلوات
سلام و درود بر محمّد و آل محمد از آداب دعا می باشد که در استجابت دعا مؤثر است. بنابراین، صلوات سبب می شود تا گناهان ما آمرزیده شود و به حوایج دنیوی و اخروی خویش نزدیک شویمرسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند :
هیچ دعایی نیست الاّ آن که میان او و آسمان حجابی است. چون بنده دعا کند و در مقدمه بر من صلوات بفرستد، حجاب ها مرتفع گردد و صلوات به آسمان رود و دعا نیز بر اثر او روان گردد، تا در زیر عرش قرار گیرد. آنگه به وقت اجابت ندا آید که “مَنْ فُتِحَ لَه بابُ الدُّعاءِ لَه ابوابُ الاِجابَهِ” کسی که دعا را با صلوات شروع کرد درهای اجابت به روی او باز است.
امام جعفر صادق علیه السلام می فرمایند:
«و لایَزال الدّعاءُ مَحجوُبا حَتَّی یُصَلَّی علی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ؛ دعا پیوسته در حجاب است [و بالا نمی رود] تا این که بر محمّد و خاندانش درود [و صلوات] فرستاده شود».
مرازم گوید: امام صادق علیه السلام فرمودند: «مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: یا رسول اللّه! من یک سوم دعای خود را به تو اختصاص داده ام. فرمود: نیک است. عرض کرد: یا رسول اللّه! نیمی از دعای خود را به شما مخصوص کرده ام.
پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: این بهتر است. عرض کرد: همه ی دعای خود را ویژه ی شما قرار دادم. فرمود: در این صورت خداوند مهمّات تو را در امور دنیا و آخرت کفایت فرماید.
مردی از امام علیه السلام سؤال کرد که، خداوند شما را خیر دهد! خدا، چگونه دعای خود را برای پیغمبر قرار داده است؟ امام علیه السلام فرمود: از خدا هیچ چیز مسألت نکرده، جز این که به صلوات بر محمد و آلش آغاز کرده است قبل از خواستن حاجت خویش. امیرالمؤمنین علیه السلام نیز در این باره چنین می فرمایند: “هر وقت تو را حاجتی پیش آمد و خواهی که حق تعالی اجابت کند، اول صلوات بر رسول او فرست و سپس حاجت خویش را بخواه و بعد، دوباره صلوات بفرست که خداوند آن را اجابت می کند؛ زیرا او کریم تر از آن است که از وی دو حاجت بخواهی؛ یکی را اجابت بکند و یکی را اجابت نکند.”
از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که به صباح فرزند سبّابه فرمودند: میل داری به تو تعلیم نمایم چیزی را که روی تو را از گرمی آتش جهنم نگه دارد. عرض کرد: بلی! فرمودند: بعد از نماز صبح صد بار بگو: “اَللّهُمَّ صَلِّ علی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ”، “که حق تعالی روی تو را از حرّ و سوزش جهنم نگاه می دارد.” ( ثواب الاعمال )
7- ذکرِ «یا اللّه» و دیگر اذکار
ذکرهای مختلفی وجود دارد که موجب می شود دعاهای ما زودتر به استجابت برسد؛ مثل ذکرِ شریفِ «یااللّهُ»، «یا رحمنُ»، «یا اَرْحَمَ الرَّاحِمیِنَ» و اذکارِ مختلفِ دیگر.
امام صادق علیه السلام فرمودند: « بیمار شدم، که پدرم نزد من آمد و فرمود: پسرم! ده بار بگو: «یااللّه»؛ زیرا بنده ای این را نگوید مگر این که بگوید «یا ربِّی، یااللّه»، تا از نفس بماند، که جواب آید – لبیک! حاجتت چیست؟ و هر کس ده بار بگوید: «یا ربِّ یا ربِّ» به او گفته شود: لبیک! چه می خواهی؟
هنگامی که بنده پیش از دعا، ثناء را آغاز کند، دعایش به اجابت مقرون است و اگر پیش از ثناء، دعا آغاز کند امید دارد. رسول خدا صلی الله علیه و آله با این سخن ما را ادب فرمود که، سلام پیش از کلام است. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند: ذکرِ «یا ذَا الجَلالِ وَ الاِکرامِ» را همواره بگویید. روزی بر مردی گذر کرد که می گفت: «یا اَرْحَمَ الرَّاحِمیِن». فرمود: آن چه می خواهی طلب کن که خدای سبحان به سوی تو نظر کرده است. مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای رسول خدا! دعاییهست که رد نشود؟ فرمود: آری، «اَللهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ بِاسْمِکَ الاَْعْلی الاَجَلِّ الاَعْظَمِ» را تکرار کن و آن گاه حاجتت را بخواه. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: “دعایی که اولش بسم اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحیِم باشد، رد نمی شود. استفاده کردن از کلمات «اللّهُمَّ» و «یا اللّه ُ» در ابتدای دعا، به اجابت نزدیک تر است.”
8- نام بردن حاجت
یکی دیگر از آداب دعا، نام بردن حاجت در هنگام طلب و درخواست از خداوند بزرگ است؛ زیرا حضرتِ احدیّت دوست دارد بنده اش در هنگام دعا حاجت خویش را نام ببرد، اگرچه او از دلِ هر بنده ای آگاه است و می داند که او چه حاجتی دارد و از او چه مسئلت می کند.
قال الصّادق علیه السلام : “اِنَّ اللّه َ (تَبارَکَ وَ تَعالی)، یَعْلَمُ مایُزیدُ العَبْدُ اِذا دَعاهُ وَ لکِنَّهُ یُحِبُّ أَنْ تُبَثَّ إِلَیْهِ الْحَوائِجُ فَاِذا دَعَوْتَ فَسَمِّ حاجَتَکَ”
“حضرت صادق علیه السلام فرمود: خدایْ (تبارک و تعالی) می داند که بنده اش چه می خواهد هرگاه به درگاهش دعا کند؛ لیکن دوست دارد که حاجتها به درگاهش شرح داده شود. پس هرگاه دعا کردی حاجتت را نام ببر.”
9- آمین گفتن
هنگامی که در جلسه، هیئت، روضه و یا کلاً در میان جمعیتی هستیم، باید پس از دعا، همگان آمین بگویند؛ زیرا آمین گفتن نیز از آداب دعا است و به گفتن آن پس از درخواست از خدا، سفارش شده است. هنگامی که شخصی در جمع دعا می کند، گویا حاضران در آن جمع با آمین گفتن خویش همان درخواست را از حضرت حق کرده و همان دعا را می کنند تا اِنْ شَاءَاللّه ُ مورد قبول خدا واقع گردد.
10- مسح کردن
یکی دیگر از آداب دعا، مسح کردن صورت است و باید بعد از دعا، صورت خود را مسح نمایند و اگر سر و سینه را نیز مسح نمایند بهتر است.
ما به ده مورد از آداب دعا اشاره کرده ایم و مطالبی به اختصار در مورد آن ها بیان کرده ایم. اینک در پایان این بخش، آداب دعا به طور فهرست وار بیان می گردد:
1- اگر حق الناس بر عهده داریم، حق مردم را به آن ها بازگردانیم.
2- برای استجابت دعا، قبل از این که دعا کنیم صدقه بدهیم.
3– اوقات و مکان دعا را مراعات نماییم.
4- مکان دعا غصبی نباشد و مکان و لباسهایمان پاک باشد و خوراک و لباسهایمان از راه حلال و مشروع تهیه شده باشد.
5- در خلوت و تنهایی دعا کنیم.
6- ابتدا به برادران دینی دعا نماییم؛ زیرا آن دعا در حق خودتان نیز مستجاب می شود.
7- با طهارت باشیم (وضو بگیریم).
8- رو به قبله بنشینیم.
9- دستهایمان را بلند کنیم.
10- به گناهان خویش اعتراف کنیم و از آن گناهان توبه نماییم.
11- به آهستگی صلوات و ذکرهای دیگر را بخوانیم.
12- با اخلاص و از صمیم قلب و با خشوع از خداوند مسئلت نماییم.
13- حالت شاعرانه به دعاهایمان ندهیم، و وزن و قافیه را در راز و نیازمان مراعات نکنیم.
14- حالت تضرّع و گریه و رقّت قلب داشته باشیم.
15- دلمان را از مردم جدا کنیم و دلمان و فکر و ذکرمان با خدا باشد.
16- خویشتن را در محضر خدا بدانیم و با چشمِ بصیرت خدا را مشاهده نماییم .
17- آن چیزهایی را که می دانیم صلاح و مصلحت است از خدا درخواست کنیم.
18- تسلیم امر و فرمان الهی باشیم
19- طلب و درخواست خویشتن را از خداوند متعال تکرار نماییم.
20- به اجابت درخواست خویش از جانب خدا یقین داشته باشیم.
